پس از آنكه استوكس، رئيس هيئت مذاكره‌كننده انگليس براي موضوع نفت بدون گرفتن نتيجه از مذاكره با دولت ايران در 31 امرداد 1330 تهران را ترك كرد، در 13 شهريور 1330 دكتر مصدق در مجلس سنا اعلام كرد كه 15 روز براي تجديد مذاكرات به دولت انگليس مهلت داده است و پس از گذشت آن زمان، جواز اقامت كارشناسان انگليسي را لغو خواهد كرد. همچنين در 17 شهريور همان سال، دكتر مصدق گزارش مذاكرات با استوكس را در مجلس ارائه كرد.
اخبار نفت: پس از آنكه استوكس، رئيس هيئت مذاكره‌كننده انگليس براي موضوع نفت بدون گرفتن نتيجه از مذاكره با دولت ايران در 31 امرداد 1330 تهران را ترك كرد، در 13 شهريور 1330 دكتر مصدق در مجلس سنا اعلام كرد كه 15 روز براي تجديد مذاكرات به دولت انگليس مهلت داده است و پس از گذشت آن زمان، جواز اقامت كارشناسان انگليسي را لغو خواهد كرد. همچنين در 17 شهريور همان سال، دكتر مصدق گزارش مذاكرات با استوكس را در مجلس ارائه كرد.
.jpg)
*
حسين مكي از اعضاي نخستين هيات مديره شركت ملي نفت، از لرد استوكس، وزير مختار انگليس و اورل هريمن ديپلمات كهنه كار آمريكايي استقبال مي كند.*
به گزارش اخبار نفت، سفر لرد استوكس، وزير مختار انگليس و اورل هريمن ديپلمات كهنه كار آمريكايي كه در راس هياتي براي مذاكره با دولت مصدق به ايران آمده بودند روز سیزدهم امرداد آغاز شد و تا پایان این ماه ادامه یافت. اين سفر در شرایطی انجام می شد كه از يك سو دولت ايران اجرايي كردن قانون ملي شدن نفت را در درستور كار قرار داده و از سوي ديگر شركت نفت انگليس و ايران در دادگاه لاهه عليه دولت ايران اقامه دعوا كرده بود. استوكس و هريمن پس از ديدار با مقامات ايراني در تهران، به مناطق نفتخيز مي روند و از شهرهاي آبادان و خرمشهر ديدن مي كنند، اما سرانجام پس از بازگشت به پايتخت شروطي را مطرح مي كنند كه از نظر دولت ايران ناقض اصل ملي شدن نفت است و اين مذاكرات به شكست مي انجامد.
*
بازدید استوكس و هريمن از تاسیسات نفتی در شهرهاي آبادان و خرمشهر*
اسناد مذاکرات نفتی مصدق
اداره کل خدمات آرشیوی معاونت اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در هفتادمین سالگرد تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، در اسفند ماه سال ۱۳۹۹ ، متن کامل این سه گزارش دکتر مصدق را که حاوی مذاکرات حساس بین‌المللی برای اعاده حقوق ملی ایران و به رسمیت شناختن حق ملی شدن نفت ایران از سوی دولت انگلیس است را منتشر کرد.
«دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان از طرف خود و از طرف شرکت اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران قبول می‌نمایند.» این نامه‌ای بود که جی. اچ. میدلتن، کاردار سفارت بریتانیا در تهران به باقر کاظمی، وزیر امور خارجه ایران در ۱۱ مرداد ۱۳۳۰ نوشت؛ گرچه لندن دو سال بعد با کودتایی مشترک با دولت آمریکا، دولت دکتر محمد مصدق، مجری همین اصل و قانون که روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ در مجلس سنا به تصویب رسیده بود را ساقط کرد.
در این اسناد آمده است: نامه میدلتن در متن گزارش مصدق به مجلس شورای ملی در جلسه ۱۳ مرداد ۱۳۳۰ «راجع به شناسائی اصل ملی شدن صنعت نفت در ایران از طرف دولت انگلیس و شرکت سابق نفت» به طور کامل آمده است. گزارشی با منشا سند وزارت دارائی درباره مذاکره مصدق با آورل هریمن، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا که به شماره ۱۳۶۰۸۱۰ در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود.
مصدق در جلسه ۳۰ مرداد ۱۳۳۰ مجلسین شورای ملی و سنا، گزارش مذاکرات با هیات نمایندگی دولت انگلیس به ریاست ریچارد استوکس، مهردار سلطنتی را به طور کامل ارائه کرد (سند ۱۵۲۵۴۹۳، منشا وزارت دارائی، اسناد و کتابخانه ملی). استوکس در این مذاکرات بار دیگر اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران طبق قانون مورخ بیستم مارس ۱۹۵۱ به رسمیت شناخت. استوکس البته اقدام ایران را به مثابه خودکشی دانسته که «ممکنست منجر به انقلاب و کمونیسم بشود».
مصدق در گزارش دیگری (جلسه ۱۷ شهریور ۱۳۳۰ مجلس شورای ملی) سیاست دولت در موضوع نفت را تشریح کرد. (سند شماره ۱۳۶۳۷۱۴، منشاء وزارت دارائی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی)
نخست‌وزیر ایران در این گزارش اشاره کرده که به استوکس گفته ایران در سه موضوع می‌تواند با انگلیس وارد مذاکره شود: متخصصان انگلیسی، خسارت و ضرر کمپانی شرکت نفت ایران انگلیس و منفعت انگلیس. استوکس می‌گوید از طرف دولت متبوع خود اجازه ندارد تا قضیه اول حل نشده وارد مذاکره و حل دو قضیه دیگر شود و مذاکرات معلق شد. استوکس در این مذاکرات گفت متخصصین و مستخدمین انگلیسی به‌هیچ‌وجه حاضر نیستند که تحت ریاست یک غیرانگلیسی باشند.
نکته مهم در گزارش مصدق آن است که «مطابق اخباری که جرائد داده‌اند و تلگراف‌هایی که از نمایندگان خودمان رسیده است آنها تصمیم دارند که دولت دیگری بیاورند تا بتوانند با آن دولت قراردادی که مطلوبشان هست منعقد کنند. بنده خدا را به شهادت می‌طلبم که این مسئله اگر برای مملکت و برای استقلال ما مضر نبود از آمدن دولت دیگر ابداً باکی نداشتم و یک دولت دیگری اگر در این صراط می‌بود خودم استعفا می‌کردم و به استقبال او می‌رفتم و او را می‌آوردم اما نمی‌توانم مادامی که قضیهٔ نفت حل نشده این سنگر را خالی کنم. ممکن است که دولت دیگری بیاورند و برخلاف مصالح ایران کاری بکند آنوقت مردم می‌گویند تو که از کشته شدن باکی نداشتی و برای کشته شدن حاضر بودی از کسالت چه باک داشتی. می‌خواستی در حال احتضار هم که بودی بمانی تا این کار به صلاح مملکت حل بشود.»
روایت روزنامه اطلاعات از سفر استوکس به ایران
روزنامه اطلاعات در روز ۱۳ مرداد ۱۳۳۰، گزارشی از سفر استوکس به ایران منتشر کرد که متن آن را در ادامه می خوانید:
«هیأت نمایندگان دولت انگلیس به ریاست آقای ریچارد استاکس مهردار سلطنتی و وزیر تدارکات کشور انگلیس، ساعت ۵ بعدازظهر دیروز[=۱۲ مرداد] به اتفاق آقایان سر دونالد فرکسن[=فرگوسن] مدیرکل وزارت تدارکات، آقای مارتین پلت خزانه‌دار سلطنتی و آقای راس پاتام کارمند وزارت امورخارجه و آقای دکتر نوتال کارمند وزارت سوخت و نیروی انگلستان، به اتفاق چهار نفر کارشناس مخصوص نفت و دو نفر کارمند اداری، وارد فرودگاه تهران شدند. آقای سر فرانسیس شپرد سفیرکبیر انگلستان در دربار شاهنشاهی نیز که اخیراً به اتفاق آقای اورل هریمن مشاور مخصوص رئیس جمهور امریکا به لندن رفته بود با این هیأت به تهران مراجعت نمود. در فرودگاه مهرآباد آقای بوشهری وزیر راه و مهماندار هیأت اعزامی از لندن و آقای وارسته وزیر دارایی و آقایان مهران شهردار تهران و نبیل معاون وزارت امورخارجه و هرمز پیرنیا رئیس تشریفات سلطنتی و سرتیپ ایروانی معاون شهربانی کل کشور و خواجه نوری رئیس تشریفات وزارت امورخارجه و جمع کثیری از خبرنگاران خارجی و داخلی حضور به هم رسانیده بودند. آقای اورل هریمن و همراهانش نیز از هیأت اعزامی استقبال نمودند...پس از انجام مراسم معرفی و آشنایی، آقای استاکس در جواب خبرنگاران داخلی و خارجی که ایشان را احاطه نموده بودند و سؤالات پی در پی می‌کردند چنین اظهار داشت: من با خوش‌بینی و امیدواری کامل به حل مشکلات، به تهران آمده‌ام. هنگامی که از وی سؤال شد تا چه مدت در تهران توقف خواهد کرد، لبخندی زد و گفت: مادام که دوستان ایرانی ما، ما را در تهران نگاه بدارند...آقای استاکس رئیس هیأت اعزامی از لندن، سپس به اتفاق آقای بوشهری وزیر راه و آقای پیرنیا رئیس تشریفات سلطنتی و آقای شپرد سفیرکبیر انگلیس، از فرودگاه به طرف کاخ مرمر عزیمت کردند. در کاخ مرمر، آقای نورزاد رئیس دربار شاهنشاهی به نمایندگی از طرف وزارت دربار از ایشان استقبال به عمل آورد. آقای استاکس پس از امضای دفتر مخصوص اعلیحضرت همایونی و دفاتر علیاحضرت ملکه ثریا و علیاحضرت ملکه پهلوی، به کاخ صاحبقرانیه رفت. ۸ نفر از همراهان ایشان نیز از فرودگاه یک‌سر به کاخ صاحبقرانیه رفتند و بقیه همراهان در سفارت کبرای انگلستان منزل کردند. هیأت اعزامی از لندن، دیشب را در صاحبقرانیه استراحت نموده و به طور خصوصی شام صرف نمودند.»
«در حدود ساعت ۹ صبح امروز[=۱۳ مرداد] آقای استاکس رئیس هیأت اعزامی از طرف دولت انگلیس در منزل آقای نخست‌وزیر[=دکتر مصدق] حضور به هم رسانیده و با ایشان ملاقات نمود. ملاقات مزبور در حدود یک ساعت به طول انجامید و جز یک نفر مترجم هیچ کس در آن حضور نداشت...آقای استاکس مهردار سلطنتی و وزیر تدارکات که ریاست هیأت اعزامی از طرف دولت انگلستان را به عهده دارد به اتفاق آقای شپرد سفیرکبیر انگلیس در تهران، امروز ناهار را در کاخ سعدآباد در حضور ملوکانه[=محمدرضا پهلوی] صرف نمود...»
«ساعت دو بعدازظهر امروز[=۱۳ مرداد] خبرنگار اداره با معاون پارلمانی و سیاسی نخست‌وزیر تماس گرفت و درباره مذاکرات هیأت اعزامی از لندن با آقای نخست‌وزیر، کسب اطلاع نمود. ایشان در پاسخ سؤالات خبرنگار اداره اظهار داشت که ملاقات امروز آقای استاکس با آقای نخست‌وزیر صرفاً از نظر آشنایی بوده است و آقای نخست‌وزیر نیز ساعت ۷ بعدازظهر امروز در کاخ صاحبقرانیه از ایشان بازدید به عمل خواهد آورد...»
«بعدازظهر دیروز[=۱۲ مرداد] یک هیأت دیگر انگلیسی وارد تهران شد. این هیأت که ریاست آن به عهده آقای الکینگتون می‌باشد، از طرف شرکت سابق نفت[انگلیس و ایران] به طرف ایران عزیمت نموده. الکینگتون چندی قبل نیز به نمایندگی از طرف شرکت سابق نفت به تهران آمده بود که چون هیأت مزبور پیشنهادی مغایر با قوانین ملی‌شدن نفت تسلیم ایران کرده و در نتیجه از طرف ایران رد شده بود، با عدم موفقیت به لندن مراجعت کرده بود. آقایان [لوی]هندرسن و ادیسون و مگن با ایشان همراه بودند و در فرودگاه آقایان مصطفی فاتح و سدان از هیأت مزبور استقبال به عمل آوردند. نمایندگان شرکت سابق نفت بلافاصله به منزل آقای سدان در قلهک رفته و در آنجا اقامت گزیدند. آقای الکینگتون رئیس هیأت اعزامی در فرودگاه اظهار داشت:«نمایندگان شرکت سابق نفت برای مشاوره و کمک به هیأت اعزامی دولت انگلیس آمده‌اند و شرکت آنها در مذاکرات منوط و مربوط به صواب‌دید آقای استاکس می‌باشد».
«رادیو لندن امروز بعدازظهر پس از انتشار اخبار مربوط به ورود هیأت اعزامی دولت و شرکت سابق نفت ایران و انگلیس به تهران اظهار داشت که جراید امروز انگلستان عموماً مطالبی راجع به ورود هیأت اعزامی انگلستان به تهران انتشار داده‌اند. خبرنگار «آبزرور» از تهران گزارش می‌دهد: چنین معلوم می‌شود که مستر استاکس رئیس هیأت اعزامی دولت انگلیس، انواع مختلف طرح پیشنهاداتی را که ایران بتواند راجع به نفت ملی‌شده خود با دولت انگلیس همکاری نماید، همراه خود به تهران آورده است. اگر ایرانی‌ها حقیقتاً قبول کرده باشند که باید از وجود متخصصین انگلیسی و دستگاه فروش آنها در خارج استفاده کرده، مسلماً می‌توان طرح‌هایی برای سازش تهیه کرد[!]. هیأت نمایندگان ایران قصد دارند در مذاکرات ابتدایی خود از دادن هرگونه پیشنهاد خودداری کرده و فقط پیشنهادات مستر استاکس را استماع نمایند. احتمال نمی‌رود توجه مستر هریمن فرستاده مخصوص ترومن در مذاکرات نفت تهران مورد استفاده قرار گیرد. زیرا مستر هریمن پیشنهاد کرده بود که طرفین ابتدا یک سازش موقتی نمایند تا محصول نفت به خارج جریان پیدا کند و سپس راجع به مسائل کلی مذاکره به عمل آید. اما گویا طرفین حاضر به قبول این پیشنهاد نیستند، مخصوصاً که صاحبان نفت‌کش‌ها و کارشناسان انگلیسی حاضر نیستند برای یک سازش موقت مجدداً به آبادان مراجعت نمایند.»
ملاقات ریچارد استوکس با دکتر مصدق در منزل شخصی وی.png)
ملاقات ریچارد استوکس با محمدرضا پهلوی در کاخ سعدآباد - «سر فرانسیس شپرد» سفیر انگلیس در تهران هم در تصویر مشاهده می‌شود
.png)
ملاقات دکتر مصدق با ریچارد استوکس در کاخ صاحبقرانیه
.jpg)