روزی که مهندس بازرگان، مدیرعامل شرکت ملی نفت شد

اخبار نفت: هفتاد و یک سال پیش در چنین روزی، هفتم تير ماه سال 1330، دكتر مصدق نخست‌وزیر وقت، مهندس مهدي بازرگان را به سمت مدير «شركت ملي نفت ايران» منصوب كرد. اين شركت جايگزين «شرکت نفت انگليس و ايران» شد و سرپرستي بخش نفت نيز برای نخستین ‌بار در کنترل یک مدیر ایرانی قرار گرفت. بدین ترتیب مهدی بازرگان، نخستین مدیر ایرانی شرکت نفت ایران بود.

بازرگان را البته بیشتر به عنوان نخست وزیر دولت موقت پس از پیروزی انقلاب اسلامی می شناسند. او پس از کودتای 28 مرداد ابتدا جبهه مقاومت ملی و سپس نهضت آزادی را تشکیل داد. دوران نخست وزیری او پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم کوتاه بود و پس از تسخیر سفارت آمریکا استعفا داد و به مرور زمان تفاوت دیدگاههایش با مسئولان نظام جمهری اسلامی آشکار شد. بازرگان در ۳۰ دی ۱۳۷۳ در ضمن سفر درمانی، در زوریخ درگذشت و بعد از انتقال پیکر او به تهران و تشییع از مقابل حسینیهٔ ارشاد، در قم دفن شد. آیت الله خامنه ای در پیامی به مناسبت درگذشت مهندس بازرگان نوشت: "ایشان یکى از مبارزان دیرین با رژیم ستمشاهى و نیز از جمله‌ى پیشروان ترویج و تبیین اندیشه‌هاى ناب اسلامى با زبان و منطق و شیوه‌ى نوین بود و از این رهگذر بى‌شک در چشم همه‌ى علاقه‌مندان به گسترش و رواج ایمان اسلامى در میان طبقات تحصیل‌کرده در دوران خفقان و دین‌زدایى رژیم پهلوى، داراى شأن و ارزش بخصوص بود."

نام بازرگان، به عنوان نخستین مدیرعامل شرکت نفت ایران پس از خلع ید ثبت شد.شرکت نفت ایران و انگلیس در سال ۱۹۰۹ در ادامه قرارداد دارسی برای اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری از منابع نفتی ایران تاسیس شد. شرکت نفت ایران و انگلیس تا سال ۱۹۵۱ (۱۳۲۹ خورشیدی) که نفت در ایران ملی شد همه امور مربوط به نفت ایران را ابتدا بر اساس قرارداد دارسی و بعد بر اساس قرارداد ۱۹۳۳ در دست داشت.

پس از ملی شدن نفت ایران، اوضاع تغییر کرد و مجلس شورای ملی در نهم اردیبهشت ۱۳۳۰، قانون خلع ید شرکت نفت انگلیس را تصویب کرد. این لایحه توسط دولت مصدق به مجلس ارائه شده بود و طی آن، از انگلستان در امور نفت ایران، خلع ید و سلب اختیار می‏شد. با تصویب این قانون، کارمندان انگلیسی از شرکت نفت اخراج شدند و صنعت نفت به دست ایرانی‏ها افتاد. مجلس شورای ملی دکتر علی شایگان، دکتر عبدالله معظمی، اللهیار صالح، حسین مکی و ناصرقلی اردلان و مجلس سنا مرتضی‌قلی بیات، دکتر احمد متین‌دفتری، محمد سروری، ابوالقاسم نجم و دکتر صادق رضازاده شفق را به عنوان هیأت مختلط نظارت بر اجرای خلع ید انتخاب کرد. هیأت نمایندگی خلع ید نیز عبارت بود از: مهندس مهدی بازرگان، محمدعلی وارسته، مهندس کاظم حسیبی، دکتر عبدالحسین علی‌آبادی و مهندس محمد بیات.

«هربرت ماریسون» وزیر خارجه انگلیس در یازدهم اردیبهشت در پیامی به دکتر مصدق، ضمن اعتراض به دکتر مصدق در خصوص قانون ملی شدن صنعت نفت و همچنین خلع ید، دولت ایران را از هر اقدامی برخلاف قرارداد 1933 میلادی که در زمان رضاشاه منعقد شده بود برحذر داشت که در جواب وی، مصدق قرارداد 1933 را لغو شده اعلام و ملی شدن صنعت نفت را ناشی از حق حاکمیت مطلق ملی این کشور دانست. بعدا، انگلستان به سازمان ملل و دیوان بین‌المللی دادگستری در شهر لاهه هلند شکایت برد ولی دیوان، حکم به نفع ایران داد، در نتیجه، روابط سیاسی ایران و انگلستان قطع شد.

در خدادماه، از سوی دکتر مصدق، مهندس مهدی بازرگان، دکتر علی‌آبادی و مهندس بیات به عنوان اعضای هیات‌مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران انتخاب شده بودند. این هیئت پس از ورود به شهرهای استان خوزستان مورد استقبال وسیع مردم قرار گرفت و در روز 20 خردادماه سال 1330 در ساختمان مرکزی نفت در خرمشهر مستقر شد . در پی کارشکنیهای مدیران هیئت نمایندگی سابق نفت انگلیس و تمکین نکردن آنها به اصول ملی‌شدن نفت و شکست مذاکرات اعضای هیئت نمایندگی ایران (وارسته وزیر دارایی، دکتر سنجابی وزیرفرهنگ، یوسف مشار وزیر پست و تلگراف، دکتر شایگان عضو هیات مختلط و مهندس حصیبی، قائم‌مقام وزیر دارایی) با جاکسن رئیس هیئت نمایندگی اعزامی شرکت سابق به وساطت دکتر گریدی سفیر آمریکا در تهران که خبر آن توسط دکتر مصدق، در یک پیام رادیویی به ملت ایران اعلام شد، در روز 29 خردادماه 1330 خلع ید از شرکت سابق نفت رسما انجام شد و «اریک دریک» مدیر شرکت، ایران را ترک کرد و هیئت مدیره، مهندس مهدی بازرگان را به جای او به سمت نخستین مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران انتخاب شد. بدین ترتسی پرچم ایران بر فراز ساختمان اداره مرکزی شرکت سابق برافراشته شد و تابلوی «هیات مدیره موقت» در آنجا نصب شد.

اعلامیه هیئت مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران در تاریخ سی خرداد 1330 در آبادان منتشر شد که شامل 3 بند بود:
1- به موجب امر دولت به کلیه کارمندان ایرانی و خارجی شرکت سابق ابلاغ می‌شود که کارشناسان، کارمندان و کارگران ایرانی و خارجی شرکت سابق به موجب بند 4 مقررات راجع به نفت مستخدم شرکت ملی نفت ایران شناخته می‌شوند، کلیه حقوق و مزایا و حقوق بازنشستگی آنها عینا مانند سابق از طرف شرکت ملی نفت ایران پرداخته می‌شود و اشخاصی که نخواهند به خدمت خود ادامه دهند، باید کتبا به شرکت ملی نفت اطلاع دهند تا در ظرف یک ماه ترتیب خاتمه آنها داده شود.
2- با اینکه از طرف هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران هیچگونه ممانعتی برای صدور مواد نفتی نمی‌شود و فقط اخذ رسید از کشتی‌هایی که نفت تحویل می‌گیرند، مطالبه شده است، کشتی‌ها از دادن رسید امتناع می‌کنند و می‌خواهند نفت ایران را بدون گونه هیچ سندی ببرند، دیروز کشتی‌ها می‌خواستند ذیل قبض این عبارت مضحک را قید کنند که «قبض رسید به هیچ وجه دلالت بر ملی شدن نفت ایران و به رسمیت شناختن شرکت ملی نفت ایران نمی‌کند و تحویل گیرنده تعهدی برای پرداخت بهای نفت تحویل شده ندارد» لذا هیئت مدیره تصمیم گرفت هر کشتی که از دادن قبض به طور مطلق خودداری کند، حق حرکت ندارد و در عین حال اکیدا دستور داده شده است که از جریان نفت و تحویل دادن به هیچ وجه جلوگیری نشود.
3- نظر به اینکه اداره اطلاعات شرکت سابق طبق دستور دولت منحل شده است، اداره انتشارات آبادان که ناشر روزنامه‌های محلی می‌باشد و سابقا تابع اداره نامبرده بوده است، زیر نظر هیئت مدیره موقت اداره خواهد شد.